در پی فراخوانی که برای نگارش مقالات دفتر اول تاریخ تشیع در ایران به روایت فرهنگ مادی در سال 1400هـ ش اعلام شد، اولین جلد از سلسله دفاتر «تشیع در ایران به روایت فرهنگ مادی» در 360 صفحه توسط انتشارات نگاه معاصر منتشر گردید.
نویسندگان، عناوین و توضیحی کوتاه از مقالات دفتر اول به شرح ذیل هستند:
۱. حسین محسنی، بازخوانی تشیع سلطان محمد خدابنده به روایت سکه های دوره حاکمیت وی: تداوم یا عدم تداوم
این مقاله در دو بخش تنظیم شده است و هدف اصلی آن بررسی گستره ضرب سکه‌‌های شیعی در دوران حکومت اولجایتو و همچنین پایبندی اولجایتو تا پایان عمر بر تشیع است. اولجایتو پس از در دست گرفتن قدرت در سال 703 هـ.ق، دستور داد که سکهها با شعارهای اسلامی لا اله الا الله محمد رسول الله و اسامی چهار خلیفه ضرب شوند. پس از آنکه اولجایتو در سال 709 هـ.ق به تشیع گروید، فرمان داد که در تمامی ضرابخانههای دولتی در قلمرو جغرافیایی گسترده ایران، سکهها با شعارهای شیعی ضرب شوند و اکثر مورخان تغییر سکه را در مکتوبات خود نقل کرده‌اند. در تراز جدید ضرب سکهها، نام سه خلیفه اول حذف شده و به جای آن شعار علی ولی الله و اسامی دوازده امام بر سکهها نقر شد. شواهد فرهنگ مادی نشان میدهد که اولجایتو اجازه نداد که در ضرابخانههای حکومت او، سکه‌‌های با شعارهای غیرشیعی ضرب شود که این امر مؤیدی بر گزارشهای منابع تاریخی است. در مورد باقی ماندن اولجایتو بر تشیع، در میان مورخان اختلاف است. بسیاری از مورخان، سخنی مبنی بر بازگشت او از تشیع نگفته و یا به باقی ماندن او بر تشیع تصریح کرده‌اند. از سوی دیگر، برخی از مورخان قدیم و جدید، معتقدند که اولجایتو در اواخر عمر از تشیع بازگشت. تلاش بخش دوم این مقاله راستی آزمایی این گزارشها بر اساس شواهد فرهنگ مادی است. این شواهد نشان میدهد که اولجایتو تا پایان عمر بر مذهب تشیع باقی ماند و تا سال 716 هـ.ق به ضرب سکه با شعارهای شیعی در تمامی ضرابخانههای حکومت خود ادامه داد. سکه‌‌های متعددی از او در سال‌های 714 هـ.ق، 715 هـ.ق و 716 هـ.ق موجود است که همگی به سبک سکه‌‌های شیعی سال‌های پیشین حکومت او هستند. به ویژه اینکه، این سکهها در سه ضرابخانۀ اصلی حکومت اولجایتو، یعنی سلطانیه، تبریز و بغداد ضرب شده‌اند.
۲. مرضیه علی پور، بررسی مولفه‌های غصب مقام خلافت امیرالمومنین علی علیه السلام در نگاره «نسب‌شناسی پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم»
این مقاله به بررسی شواهد غصب خلافت در نگاره‌های ترسیم شده در دوران پیشاصفوی پرداخته است. هنر نگارگری که از مهمترین هنرهای اسلامی به شمار میرود، از مهمترین منابع بازشناخت فضای فکری جامعه، به ویژه دربار است. به دلیل هزینۀ بالای نگارگری، نگارهها معمولا در نسخههایی ترسیم می‌شدند که زیر نظر دربار و برای تربیت علمی شاهزادگان تهیه میشد. لذا در آن‌ها مفاهیم فراوانی گنجانده می‌شدند که شناخت آن‌ها میتواند حاکی از فضای فکری حاکم بر دربار باشد. نگارگران مفاهیم مورد نظر را با آرایههای بصری و از طریق رمزگذاریهای متعدد به تصویر میکشیدند. در نگارههایی که در طول تاریخ در ایران ترسیم شده است، مضامین شیعی فراوانی موجود است. محبت اهل‌بیت علیهم السلام و مظاهر پاکی ایشان، رشادت اهل‌بیت علیهم السلام به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام، شهادت اهل‌بیت علیهم السلام، جایگاه علمی اهل‌بیت علیهم السلام از نکاتی است که در نگارهها ترسیم شده است. علاوه بر این، در برخی نگارهها به مسأله برائت از دشمنان اهل‌بیت علیهم السلام و غصب خلافت توسط آن‌ها نیز اشاره شده است. در مقاله دوم کتاب، با بررسی نگاره نسب‌شناسی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نسخهای از کتاب تاریخ بلعمی که در اوایل سدۀ هشتم کتابت شده است، مضامین آن مبنی بر برائت از دشمنان اهل‌بیت علیهم السلام مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله نشان داده شده است که نگارگر چگونه غصب خلافت از امیرالمؤمنین علیه السلام را با نشان دادن شمشیر ذوالفقار در دستان عمر بن خطاب، ترسیم نموده است.
۳. حمیدرضا آذری‌نیا، چشم انداز مذهبی شهر در قرون میانه: مردم شناسی تاریخی در سفرنامۀ ابن‌بطوطه
بناها از مهمترین عناصر فرهنگ مادی هستند؛ چرا که از یک سو، معمولا در آخرین مرحله از تغییرات اجتماعی به وجود آمده و از سوی دیگر ماندگارترین عناصر فرهنگ مادی هستند. به عنوان نمونه، تا مسلمانانی در شهری زندگی نکنند، مسجدی ساخته نمیشود. لذا بررسی وجود بناهای شیعی در ایران پیشاصفوی و گستره جغرافیایی آن‌ها، نشان‌دهنده گستره جغرافیایی سکونت شیعیان در ایران پیشاصفوی است. بررسی چشم انداز مذهبی شهر در بناهای ساخته شده در ایران پیشاصفوی که در سفرنامه ابن‌بطوطه تجلی یافته، موضوع مقالۀ سوم کتاب است. در این مقاله، تلاش شده است که نسبت اماکن مذهبی شیعه یا اماکن عمومی حاوی شعارهای شیعی در گزارشهای ابن‌بطوطه، بررسی شود.
۴. اکرم ارجح، صندوق قبر امامان و امام زادگان شیعه؛ پیش از دورۀ صفویه
صندوق قبرها جزء تولیدات فرهنگی هستند که معمولا بر قبر شخصیتهای بزرگ سیاسی و مذهبی ساخته می‌شدند و همچنین به دلیل ابعاد بزرگتری که نسبت به سنگ قبر داشتند، در اکثر موارد تزئینات فراوانی در ساخت آن‌ها به کار برده میشد. در این مقاله تلاش شده است تا با بررسی صندوق مزارهای امامان شیعه، حاکمان و عالمان شیعی که در خود آرایههای شیعی دارند، به تحلیل محتوایی این گونه از فرهنگ مادی پرداخته شود. در بیشتر صندوق مزارها، آیات قرآنی مرتبط با امامت، به ویژه آیۀ تطهیر و اسامی دوازده امام علیهم السلام یا صلوات حکاکی شده است. عبارت‌های موجود در صندوق قبرها و گستره جغرافیایی صندوق قبرهایی که در سال‌ها و مناطق مختلف ساخته شده‌اند، نشان از علایق دینی سازندگان آن‌ها در مناطق مختلف است. همچنین به دیگر بخش‌های صندوق قبر، مانند کتیبه، صندوق پوش و دیگر آرایههای استفاده شده توجه شده است.
۵. ارطغرل ارتکین، نمادهای خلیفه و امام در نگاره‌های حضرت علی علیه السلام (ترجمه زهرا کبیری پور)
این مقاله که از زبان ترکی استانبولی به فارسی ترجمه شده است، به بررسی و تحلیل شمایل‌نگاری امیرالمؤمنین علیه‌السلام در مینیاتورهای اسلامی در دوره میانه (عباسیان، قراقویونلوها، عثمانیان و صفویان) پرداخته و سیر تاریخی شمایل علوی در مینیاتورها را بررسی کرده است. به دلیل اینکه شناسایی عناصر تعیین‌کننده در رویکردهای مختلف شمایل‌نگاری در مینیاتورها بسیار حائز اهمیت است، این پژوهش در تلاش است با تحلیل شمایل‌نگاری تصاویر نمادین خلیفه علی و امام علی نشان دهد که شمایل نگاری مشاهده شده در مینیاتورها با نگرش اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و فرقه‌ای حامیانی که از این نسخه‌ها پشتیبانی می‌کردند ارتباط وثیقی دارد. این نوشتار بر نگرش مذهبی حاکمان که درک خود از ادعای حاکمیت و مشروعیت را بر اساس آن استوار کرده‌اند، تمرکز دارد. بر همین اساس با در نظر گرفتن نظریۀ خلافت در اهل سنت و نظریه‌ی امامت در تشیع که عامل تعیین کنندۀ نگرش سیاسی حاکمان است، تصویر خلیفه علی در نظریۀ اول و تصویر امام علی در نظریۀ دوم را به اختصار بیان کرده و در ادامه مطرح می‌کند که چگونه ادعای حاکمیت و مشروعیت حامیان در ادعای دینی‌ای که به آن تعلق داشتند، مؤثر بوده است.
۶. سید مهدی مهدوی، نام حضرت خدیجه (سلام الله علیها) در کتیبه های صلوات کبیره در ابنیه و سنگ قبور ایران پیشاصفوی
این مقاله در موضوع کتیبههای بناهای شیعی در مساجد، بقعهها و سنگ قبرها در ایران پیشاصفوی است. به دلیل اهمیت کتیبه‌ها به عنوان رسانه در قرون پیشین، بررسی عبارت‌های حکاکی شده در آن‌ها اهمیت بسزایی در مطالعات تاریخ اجتماعی دارند. کتیبه‌ها معمولا نمایش‌دهنده باورهای مذهبی جامعه و در فضایی کاملا ملموس برای مردم آن روزگار ساخته می‌شدند و به همین دلیل می‌توان عبارت‌های نوشته شده بر آن‌ها را به عنوان ارزش‌های پذیرفته شده در آن جامعه، دانست. کتیبههای با شعارهای شیعی در ایران پیشاصفوی، دلیلی قاطع بر حضور شیعیان در این دوران است. کتیبههای شیعی معمولا حاوی شعارهایی مانند آیات مرتبط با امامت (مانند آیه ولایت، آیه مودت و آیه تطهیر)، عبارت علی ولی الله، صلوات بر چهارده معصوم علیهم السلام و امثال آن بودند. در برخی از کتیبههای به جای مانده از ایران پیشاصفوی، نام حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها نیز وجود دارد که نه تنها به دلیل احترام به ایشان بوده است، بلکه حاکی از وجود اعتقاد به مقام والای این بانوی بزرگ در جامعه است. این مقاله به بررسی نُه کتیبه حاوی نام حضرت خدیجه سلام الله علیها در ایران پیشاصفوی می‌پردازد.
۷. کوروش صالحی، سکه‌‌های شیعی عصر ایخانان مغول
مقاله پایانی کتاب، به بررسی نقش وزیران شیعه در دوران حکومت ایلخانان، در ترویج تشیع و ضرب سکه‌‌های شیعه در این دوران اختصاص دارد. این مقاله پس از بررسی تاریخ گرایش مغولان از آیین شمنی به اسلام و سپس پذیرش تشیع توسط غازان و اولجایتو، به نقش وزرای شیعه و اهل سنت، مانند خواجه نصیرالدین طوسی، امیر نوروز، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، تاج الدین آوجی و سعدالدین ساوجی در حوادث این دوران اشاره شده است. در ادامه، مبتنی بر گزارشهای منابع تاریخی و جغرافیایی، پراکنش و جمعیت‌شناسی شیعیان در ایران استخراج، و ارتباط آن با ضرابخانههای سکه‌‌های شیعی بررسی شده است. در این پژوهش نشان داده شد که حضور وزیران و دیوان سالاران شیعه و پراکنش جغرافیایی شیعه در ایران چه تأثیری در ضرب سکهها با شعارهای شیعی داشته است.
