«دُلدُل یاران خاورشاه را بر زمین می‌افکند»، نسخه خاوران‌نامه، قرن نهم هجری

اطلاعات کلّی

نگاره : «دُلدُل یاران خاورشاه را بر زمین می‌افکند»

نسخه : خاوران‌نامه

کتابت و تصویرگری : ____، فرهاد شیرازی

تاریخ تصویرگری : سال 1514م/ 892 ق

مکتب : شیراز

دوره : تیموری

جغرافیا : ایران

شیوه نقاشی: نگارگری_نسخه خطی

محل نگهداری: کتابخانه کاخ گلستان

………………………………..

توصیف و شرح

«خاوران‌نامه» اثر معروف و مهم ابن‌حسام از شاعران و عالمان شیعی قرن نهم هجری‌ قمری است و یکی از قدیمی‌ترین منظومه‌های حماسی دینی در ادب فارسی می‌باشد که در ذکر فتوحات و شرح احوال امیرالمومنین علی علیه السلام سروده شده‌ است. این مثنوی و نسخه مصور آن به لحاظ ادبی و هنری، مشهورترین مثنوی شیعی است که تصویرگری آن در مکتب شیراز و دوران ترکمنان قره‌قویونلو و آق‌قویونلو در ایران در حدود سال 1514م/ 892 ق پایان یافته‌ است. این نسخه دارای 155 نگاره بوده است، اما متاسفانه شیرازه این نسخه ارزشمند، از هم پاشیده شده‌است و اینک مجالس باقیمانده آن فقط 115 نگاره است. از کل این نسخه ـ که در اصل گویا 685 ورق بوده‌است ـ 645 ورق آن با کاغذ ختایی به ابعاد (5 / 27 * 5/ 38 سانتی‌متر) در نزد موزه هنرهای تزیینی نگهداری می‌شد و پس از منحل شدن این موزه  ابتدا به موزه میرعماد و سپس به کاخ گلستان منتقل شد.

صفحه اول این نسخه، دارای شمسه مذهبی است که در وسط آن، در متن طلایی، به قلم ثلث با سفیداب، عبارت کتاب «خاورنامه» نوشته شده و در صفحه های دوم و سوم، سرلوحه‌های مذهب و جدول‌های زرین دارد. در هر یک صفحه های دوم و سوم، با خط نستعلیق به طور متوسط 18 بیت کتابت و بین سطرها طلااندازی شده‌است. صفحات دیگر همه جدول‌کشی شده به (5 / 20 * 28 سانتی‌متر) ـ و هر صفحه به چهار ستون تقسیم و عنوان‌ها با قلم زر نوشته شده‌ است. در بعضی از صفحه‌ها ـ که متاسفانه شیرازه آن‌ها از هم گسیخته ـ جا به جا، به مناسبت متن، نقاشی های بزرگی وجود دارد که گاه نصف صفحه را گرفته است. اوراق کتاب را با جلد سوخته ساده جدول‌دار، از تیماج مشکی مایل به قهوه‌ای جلد کرده‌اند.(1)

حاکمان ترکمنی علی‌رغم مذهب سنّی و گاهی تمایلات شیعی خود، از سویی برای کسب حمایت‌های علمای شیعه و سیاسی و از دیگرسو برای جلب رضایت عامه مردم در جهت بسط و گسترش هنرها، براساس باورهای تشیّع تلاش‌های فراوانی کرده‌اند. با استناد به منابع تاریخی، درباره گرایشات مذهبی ترکمنان می‌توان گفت در میان قراقویونلوها گرایشات مذهبی شیعی وجود داشته‌ است و برخی از محققان آنان را پیشگام جنبش شیعی صفویه در منطقه دانسته‌اند.(2) بنابراین در این دوران، اشعار مذهبی شکوفایی یافتند.

برخی مضامین خاوران‌نامه از اساطیر باستانی ایران گرفته شده‌اند. از جمله جنگ اژدها و امیرالمومنین که به جنگ رستم شباهت دارد. یکی از نگارگران این کتاب به احتمال زیاد فرهاد شیرازی بوده است. فرهاد هنرمندی گمنام در شیراز بود که در قرن نهم هجری شمسی می‌زیست. احتمال میرود که کتابت و نگارگری کتاب خاوران‌نامه حدود ده سال انجامیده است و هرچند اختلافاتی وجود دارد اما بیشتر محققان عقیده دارند که این کتاب در شهر شیراز به تصویر درآمده است.

نگارنده: مرضیه علی پور

پی نوشت:

(1). کلاته صالحی، میترا، «بررسی نسخه نگاره خاوران‌نامه محفوظ در موزه گلستان تهران در مکتب نگارگری شیراز» چیدمان، ش7،  1393 ش، صص 75 – 70.

(2). شریعت، زهرا و زینلی، لیلی، «جلوه‌های حماسی ملی و مذهبی در نگاره‌های خاوران‌نامه». فصلنامه مطالعات هنراسلامی. ش10، 1388 ش، صص58- 45.