«زیارت حرم امام رضا علیه السلام»، نسخه فالنامه تهماسبی، قرن دهم هجری

اطلاعات کلی

نگاره: «زیارت حرم امام رضا علیه السلام»

نسخه : فالنامه تهماسبی

کتابت و تصویرگری : خوشنویس مالک دیلمی و نگارگر آقا میرک و عبدالعزیز

تاریخ تصویرگری : سال 1578م/ 956 ق

مکتب : قزوین

دوره : صفوی

جغرافیا : ایران

شیوه نقاشی: نگارگری _ نسخه خطی

محل نگهداری: پراکندگی صفحات آن در مجموعه‌های مختلف(به‌ دلیل اوراق‌شدن صفحات این فالنامه و پراکندگی صفحات آن در مجموعه‌های مختلف، به نام «فالنامه پراکنده» نیز مشهور است)؛ این صفحه از مجموعه دیوید

…………………………………………………

توصیف و شرح

این نسخه به دستور شاه‌تهماسب اول در قرن 10 ه.ق تالیف شده‌است. در واقع این نسخه ترکیبی از نگاره‌ها و متون است که روبروی یکدیگر قرارگرفته‌اند و متون آن به شرح و پیشگویی تصاویر مربوطه می‌پردازد. فالنامه تهماسبی با توجه به مضامین شیعی و در مکتب قزوین نگارگری شده‌است. به‌ دلیل اوراق‌شدن صفحات این فالنامه و پراکندگی صفحات آن در مجموعه‌های مختلف، به نام «فالنامه پراکنده» نیز مشهور است. این نسخه دارای ابعاد بزرگی می‌باشد و ابعاد اغلب نگاره های آن حدود (44 * 59 سانتی‌متر) است. متن فالنامه تهماسبی به خط نستعلیق و به دست خوشنویس معروف قزوینی «مالک دیلمی» نگارش شده‌است. فالنامه تهماسبی موجود دارای 29 نگاره است، اما با بررسی فالنامه‌های تقلیدی از این نسخه می‌توان دریافت نگاره‌های دیگری نیز در نسخه موجود بوده‌اند که به هر دلیل اکنون در دسترس نیستند. احتمالا نگارگری برخی از تصاویر آن را آقا میرک و عبدالعزیز برعهده داشته‌اند. از آنجایی‌که این نسخه از جمله شاهکارهای نفیس پیرامون هنر شیعی است که بخشی از درون‌مایه آن را باورهای شیعه تشکیل داده‌است و روند شکل‌گیری آن بر اساس داستان‌هایی از معجزات قرآن و کرامات ائمه‌اطهار(علیهم السلام) می‌باشد، لذا نگارگران صفوی در مصورسازی روایات تشیّع توجه بیشتری مبذول نموده‌اند.

این نگاره با توجه به زیارت مزار شریف حضرت امام رضا علیه السلام و رعایت آداب خاص زیارت معصومین علیهم السلام ترسیم شده‌ است. در تفکر شیعی، زیارت معصومان بعد از مرگ آن ها، هم‌تراز با زیارت ایشان در حال حیات است. در این تصویر افرادی در حال زیارت و عبادت بر مزار شریف امام رضا علیه السلام مشاهده می‌گردند و شکل قرارگیری آن ها، فضایی محراب‌گونه ایجاد می‌کند که فضای محراب را به مضمون اصلی نگاره ـ زیارت امام رضا ـ پیوند می‌دهد.

نگاره «زیارت حرم امام رضا» نسخه فالنامه تهماسبی در قاب مستطیلی با ساختاری متقارن، نمایانگر دو فضای درونی و بیرونی است. فضای نگاره شامل پنج پلان است. در فضای درونی و در اولین نما، فردی با لباس نارنجی و عمامه صفوی بر سر نشسته و دو نفر نیز با لباس‌های همرنگ وی در حال بوسیدن دست‌های او هستند و در پشت آنها و در دو سمت چپ و راست نگاره دو نفر در حال ورود به فضای داخلی هستند. به کسی که از سمت راست وارد می‌شود، فردی قرآن به وی می‌دهد و کسی که از سمت چپ وارد شده و در حال درآوردن کفش‌هایش می‌باشد، فردی کفش‌هایش را برمی‌دارد.

در مرکز ردیف دوم، صندوقی مشاهده می‌گردد که احتمالا بر مزار یکی از اولیای الهی قراردارد. بر روی این صندوق یک رحل و قرآنی روی آن وجود دارد و بر روی بخش دیگری از صندوق یک دست لباس و عمامه صفوی قرارگرفته‌است و افرادی با جامه‌های الوان و اکثرا عمامه صفوی در اطراف آن در حال راز و نیازند و یکی از آنها با لباس سرمه‌ای دستش را بر روی صندوق نهاده و یا بدان اشاره می‌نماید.

در ردیف سوم، در دو سمت چپ و راست صندوق و درون محراب، چهار پرچم هم‌چون بیرق‌های دوره صفوی وجود دارد. علاوه بر این در پشت صندوق و درون محراب پنجره‌ای با پرده آبی رنگ مشاهده می‌گردد. یک قندیل بزرگ طلایی و دو قندیل کوچک دیگر در دو طرف آن از سقف محراب آویزان شده‌اند. محراب با نقوش اسلیمی دوره صفوی بر زمینه لاجوردی تزیین شده‌ است. در دو طرف فضای داخلی، حجره‌هایی در سه طبقه ترسیم شده‌ است که یک نفر از پنجره طبقه سوم سمت چپ در حال نظاره است.

در ردیف چهارم و در فضای بیرونی که شامل پشت بام فضای داخلی است. گنبدی طلایی در مرکز آن ترسیم شده که هاله‌ای بر گرد آن می‌باشد و دو موذن در دو جانب آن و در کنار مناره‌ها در حال اذان گفتن می‌باشند. در نمای پنجم، دو فرشته در حال پراکندن مجمرهای نور بر فراز گنبد طلایی هستند که یکی از آنها تاج صفوی بر سر دارد. احتمالا این مرقد در پای کوهی ترسیم شده‌است که در پس‌زمینه نگاره و در این ردیف کوهی آبی رنگ مشاهده می‌گردد و در فراز آن آسمانی طلایی دیده می‌شود.

از مرکز سقف محراب و دقیقا زیر گنبد، قندیل طلایی بزرگی آویزان است که احتمالاً با الهام از نقوش «محراب پیش‌رو» ترسیم شده‌است (1) و دو قندیل کوچک در دو طرف آن به‌تصویر کشیده شده‌اند. نکته قابل توجه درباره تعداد قندیل‌های نور که به رنگ طلایی شده‌اند، می‌باشد که تعدادشان هشت قندیل ‌است که اشاره‌ای به امام هشتم علیه السلام به‌عنوان شمس‌الشموس دارد.

از نکات مهم در تحلیل و تفسیر نمادهای تصویری نگاره، فضاسازی نگاره است. از نکات مهم اثر، بهره‌گیری هنرمند از یک مکان واقعی و نمایش آن به‌صورتی نمادین است. هنرمند در نمایش هم‌زمان فضای بیرون و درون حرم، از قاعده برش و اصل شفاف‌بینی استفاده نموده‌است و بدین صورت امکان نمایش هم‌زمان وقایع داخل حرم و گنبد و آسمان بیرون حرم را فراهم ساخته‌ است. در عین حال، فضاهای تو درتویی در نگاره ایجاد شده‌است که موجب تلفیق چند مکانی و چند زمانی گردیده است. حضور فرشتگان در نگاره، موجب پیوند زمان فانی به زمان سرمدی شده‌ است. مجموعه عناصر تصویری، اعم از مزار و ضریح، بیرق‌ها و علامت‌ها، ادوات اشیا، انسان‌ها و فرشتگان، بنا و اجزای آن مانند محراب و گنبد و مناره، پنجره‌ها و حجره‌ها، به تمامی بیان‌گر و حاوی نشانه‌هایی نمادین هستند.(2)

نگارنده: مرضیه علی پور

پی نوشت:

(1). برای توصیف«محراب پیش‌رو» ر.ک. علی پور، مرضیه، «نگاره قدمگاه؛ جلوه‌ای از مضامین رضوی»،‌‌‍‌‌ آستان هنر، ش ۱۰، 1393.

(2). ن.ک. شاقلانی پور و دیگران، «نگاره «حرم امام رضا(ع)» در فالنامه تهماسبی سند مصور برای ضریح شبکه‌ای و گنبد مطلای حرم رضوی در سال 957ق»، کارافن، ش 54، تابستان 1400، صص 13- 33.