«کشتی شیعه»، نسخه شاهنامه تهماسبی، قرن دهم هجری

اطلاعات کلی

نگاره : «کشتی شیعه»

نسخه : شاهنامه تهماسبی

کتابت و تصویرگری : کتابت ــــ و تصویرگر میرزاعلی فرزند سلطان محمد

تاریخ تصویرگری : 1559م/937ق

 مکتب : تبریز دوم

دوره : صفوی

جغرافیا : ایران

شیوه نقاشی: نگارگری _ نسخه خطی

محل نگهداری: موزه هنری متروپلیتن

………………………………………………………………

توصیف و شرح

این نسخه یکی از عالی‌ترین و مجلل‌ترین نسخ خطی ایران است، که از حیث هنرهای به‌کار رفته در آن از ارزش بالایی برخوردار است. شاهنامه شاه‌تهماسبی به فرمان شاه اسماعیل اول در سال 928ق/1550م به افتخار فرزندش تهماسب میرزا در کارگاه سلطنتی تبریز آغاز شد و در سال1570م/948 ق به پایان رسید. این نسخه خارق‌العاده با 258 مجلس نگارگری و 380 ورق بر مبنای افسانه‌ها، اساطیر و داستان‌ها همراه با ابیات شاهنامه فردوسی در جای جای نگاره‌ها با خط نستعلیق و بر مبنای تناسبات فراوان می‌باشد. سرپرستی 100 صفحه نخست آن بر عهده سلطان محمد، نقاش توانای عصر صفوی بود. تصاویر اولیه او بر شاهنامه، تلفیقی از طیف رنگ‌های شادی‌آفرین و زنده انگار نقاشی‌های ترکمنی و ظرافت سبک هنری است. پس از سلطان محمد، میرمصور و سپس آقامیرک اداره این نسخه را برعهده گرفتند، البته نقاشان دیگری نیز همچون میرزا علی، مظفرعلی، عبدالواحد و عبدالوهاب به تصویرگری آن پرداختند. این نسخه ترکیبی از نگاره‌ها و متون است و نگاره‌های آن عموما در ابعاد (31/7 * 44 سانتی‌متر) می‌باشند. این شاهنامه 258 مجلس نگارگری دارد که 118 مجلس آن در موزه هنرهای معاصر تهران موجود و مابقی در موزه های سراسر دنیا پراکنده است.

در این نگاره، یک کشتی بزرگ و چندین قایق بر روی دریای تیره‌گون به‌نمایش درآمده‌ است که معانی نمادین دارند. کشتی بزرگ پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان(علیهم السلام) و متمسکین به ایشان را حمل می‌کند که دو نفر در دو سوی آن پارو می‌زنند و جوانی بر تیرکی صلیبی‌ شکل، بادبان قرمز رنگ آن را بالا برده‌ است. رنگ سرخ بادبان این کشتی یادآور بیرق سرخ تشیّع بوده (این رنگ را در بخشی از کلاه قزلباشان نیز می توان دید)، که از کادر نگاره خارج شده‌ است، این امر را می توان نمادی از عدم تعلق این نوع نجات بخشی به محدوده زمان دانست.(1)

در قسمت پایین کشتی عده‌ای نشسته و برخی نیز ایستاده به‌ نمایش درآمده‌اند. در قایق‌های دیگر نیز افراد مختلف و احتمالا از ملیت‌های دیگر مشاهده می‌گردد. بر اساس شعری که در کتیبه فوقانی نگاشته شده، کشتی بزرگ نماد «سفینه‌ نوح(علیه السلام) در حدیث سفینه است» که هر که بر آن نشست نجات می‌یابد. بنابراین این کشتی یادآور رستگاری، سعادت و امنیت است.

در این نگاره شخصیت‌های تصویر شده را می‌توان از زاویه دید شعر، تاریخ و سیاست به چهاردسته تقسیم نمود.(2)

گروه اول؛ اهل‌بیت نبّی و ولیّ هستند که نزدیک‌ترین اشخاص به منبع نور الهی‌اند. شخصیت‌های کابین ناخدا که شبیه تخت‌گاه شاهان در نگاره‌های دیگر است، یعنی دو نفر نشسته پیامبر(صلی الله علیه و آله) و وصّی(علیه السلام) و دو نفر ایستاده در دو طرف آنها که چهره‌های پوشیده‌شان با هاله‌های نورانی احاطه شده‌ است که مرکزیت توجه نگاره را به خود اختصاص داده‌اند.

گروه دوم؛ نمایی از شخصیت‌های دوره فردوسی می‌تواند تصور گردد. به احتمال قوی، فردوسی با لباس قرمز و در کنارش (شاید) پسر ابومنصّور(امیرک توسی)، حامی او در امر انجام شاهنامه، با نگاهی به سمت سه نفر نشسته سمت راست، تصویر شده‌ است و نگارگر در سمت راست سه نفر نشسته‌ است.(3)

گروه سوم؛ از نظر دوره تاریخی نگاره، یعنی زمان حکومت شاه‌ تهماسب صفوی(1552 – 1606م/930-984 ق) می‌تواند تصور شود. یعنی شاه‌ تهماسب به ‎صورت شاه در شمایل شاه ساسانی(انوشیروان) به‌تصویر درآمده؛ در حالی‌که پشت به دنیای پرتلاطم و کشتی‌های کوچک دارد.

گروه آخر؛ سرنشینان دو قایق هستند که اهل‌غرق هستند. در یکی، تنها یک‌ نفر و در دیگری چهار سرنشین، در حال دورشدن از کشتی اصلی دیده می‌شوند. متفاوت ‌بودن ملیت یکی از شخصیت‌های کشتی سمت چپ و به تبع، پشت به آن ها بودن شاه و یاران او، از سلسله‌های قبل از صفوی و احتمالا به فردی از خاندان غیرایرانی(شاید ازبک‌ها) اشاره دارد که در حال دورشدن از ایران، دودمان صفوی، مردم و مذهب آن است.(4)

در بالای جایگاه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) شعری از سعدی بر زمینه سرخ رنگ نقش بسته‌ است که از این نظر که نگارگر شعر فردوسی را با شعر سعدی در یک نگاره برای تصویر کردن مضمون شاعری قدیمی‌تر آورده، قابل‌ توجه است. از سوی دیگر، این شعر همان مضمون مورد نظر فردوسی در سرآغاز کلام است که در دیباچه گلستان سعدی به زبانی شیوای وی درآمده‌ است:

چه غم دیوار امت را که دارد چون تو پشتیبان

چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتی بان(5)

نگارنده: مرضیه علی پور

پی نوشت:

(1). جلیلیان، شادی و دیگران، «بررسی مفهوم نجات بخشی در نگاره های طوفان و کشتی نجات بخش»، مطالعات تطبیق هنر، 1399، ش19، صص 109- 120.

(2). حاجی‌ هادیان، منصّوره، «تحلّیل پیوند شعر، نگارگری و قدرت، در مطالعه‌ی معنا شناختی «کشتی شیعه» در شاهنامه‌طهماسبی». مجله شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. 1397، ش2. صص 72 – 45.

(3). همان، ص 62.

(4). همان، ص 63.

(5). بایرام‌زاده، رضا، «تمثال‌های مقدس در نگاره ای از شاهنامه شاه‌تهماسبی مکتب تبریز در دوره صفویه». همایش بین‌المللی شرق‌شناسی و مطالعات ایرانی علیگر هند، 1395، دوره 2.